به عنوان مقدمه یادآوری این نکته ضروری به نظر میرسد که از نظر پزشکی، زهر یا سم به موادی اطلاق میشود که با ورود به بدن، اختلالات و عوارضی را سبب میشود که به رنج و درد وحتی مرگ فرد مسموم منجر میگردد. از این رو اصطلاحاتی از قبیل مسمومیت با آب یا مسمومیت داخلی و مسمومیت آبستنی، به همان اندازه که از نظر پزشکان آشنا و قابل درک است، نزد غیرپزشکان، ناآشنا و شگفتانگیز جلوه میکند.
در حقیقت از دید پزشک، تفاوت بین یک ماده غذایی و دارویی و سمی، گاهی فقط تفاوت در مقدار آن است. مثلا ویتامین D برای رشد استخوانها و متابولسیم کلسیم در بدن ضروری است و با این نگاه یک «غذا» محسوب میشود. از سوی دیگر با مقادیرزیادتر، برای درمان بعضی بیماریها مثل اختلال جذب کلسیم توسط پزشک تجویز میشود که در این صورت یک «دارو» به حساب میآید، اما اگر با مقداری بیش از حد لازم برای بدن به شخص داده شود، موجب اختلالاتی میشود که به عنوان «بیماری» شناخته میشود و در این صورت، همین ماده یک «سم» به حساب میآید و بیماری ایجاد شده را میتوان «مسمومیت با ویتامین D» نامید.
با این مقدمه درمییابیم تعداد سمومی که میتوانند بدن را مورد آزار قرار دهند، بسیار زیاد و متجاوز از صدها هزار ماده شیمیایی است که تقریبا شامل همه داروها، مواد شیمیایی و صنعتی، گیاهان، جانوران سمی و غذاها میشود و در حال حاضر به علت وسعت دامنه سمشناسی، این دانش از شاخههای مهم پزشکی به شمار میرود. مسمومیتهای شغلی، مسمومیتهای عمدی که به قصد خودکشی و اغلب به وسیله بیماران روانی ایجاد میشود، مسمومیتهای جنایی که به ندرت برای کشتن دیگران مورد استفاده جانیان قرار میگیرد، مسمومیتهای اتفاقی مثلا ناآگاهی از سمی بودن یک غذا (مثلا قارچ سمی) و اشتباه درمصرف دارو و بیش از حد مصرف کردن دارو، موارد عمدهای هستند که تحت درمان پزشک سمشناس قرار میگیرد.
مسمومیت در کودکان، اغلب اتفاقی است و بیشتر این موارد به وسیله موادی است که در محیط خانه یافت میشود و طفل از ماهیت خطرناک و سمی آن آگاه نیست. درکشور ما، به ویژه در روستاهای کشور، مسمومیت با منواکسید کربن (زغال گرفتگی) هنوز هم سالانه تعداد زیادی از اطفال معصوم را به کام مرگ میکشاند. مسمومیت به علت خوردن بادام تلخ، سیگار، گیاهان سمی و غذاهای فاسد نیز در کودکان چندان نادرنیست.
بلع مواد سوزاننده مثل آب ژاول (که درمنازل به عنوان ماده سفیدکننده پارچهها مورد استعمال قرار میگیرد) نیز از مواردی است که کودکان را راهی بیمارستان میکند.
در بخش کودکان بیمارستان لقمان حکیم که به عنوان یک مرکز مسمومیت، دارای سابقه طولانی است و روزانه به طور متوسط ۱۰- ۸ کودک مسموم میپذیرد، در یک مطالعه آماری که روی ۳۴۱۶ کودک انجام شد، در ۱۱۵۰ مورد علت مسمومیت «نفت» بوده است. در یک کنفرانس پزشکی در سال ۱۳۶۹ در همین بیمارستان گزارش شد که از ۳۴۶۳ مورد مسمومیت با نفت که طی ۵ سال به بیمارستان مراجعه کردهاند، ۳۱۳ مورد به علت وخامت حالشان بستری شدهاند و بقیه به صورت سرپایی مداوا گردیدهاند و از میان افرادی بستری ۱۷ تن جان سپردهاند.
این آمار نشان میدهد که کودکان بیگناه ما مثل والدین خویش و بسیاری از همنوعان سیاستپیشه، به خاطرنفت دچار رنج و زحمت شدهاند! و داستان نفت، نه تنها در میان محافل سیاسی و اقتصادی جهان و مردم کوچه و بازار – که در سرمای زمستان در انتظار اعلام کوپن دریافت نفت هستند – بلکه در محافل بیمارستانی نیز طرفدار دارد!
در کشورهایی که از نفت سفید به عنوان سوخت استفاده میشود (مثل بسیاری از نقاط کشور خودمان)، به خصوص در زمستان، وجود نفت در خانهها الزامی است و به هنگام کمیابی نفت، در تابستان باید آن را تدارک دید و برای زمستان بعد ذخیره کرد. توصیه میشود که پدران و مادران این ماده نازنین را در جایی که معمولا مواد غذایی نگهداری میشود – مثل بطریهای نوشابه – نریزند و در دسترس اطفال قرار ندهند، زیرا تجربه به ما نشان داده است که معمولا مصیبت زمانی روی میدهد که کودک، نفت را به جای آب از کاسه یا بطری نوشیده است. باید این نکته را در نظر داشت که ۶۰ درصد مراجعین مسمومیت با نفت، در سنین یک تا سه سالگی به سر میبرند. ریختن هرنوع ماده سمی مایع در شیشههای مواد غذایی، کاری ناشایست و خطرناک است و چه بسا ممکن است بقایای ماده سمی در ظروف، در کودکان یا بزرگسالان ایجاد مسمومیت کند.
باید توجه داشت که کودک در ۳-۱ سالگی هر چیزی را که به دستش برسد، به دهان میبرد؛ پس در دسترس قرار دادن مواد مسموم کننده، واقعا خطرناک است. قرصها و کپسولهای الوان که بعضی پوشش شیرینی دارند، ممکن است برای کودکان با آبنبات اشتباه شود. الکل صنعتی، آب ژاول، سموم حشرهکش و نفت، اگر در بطری نوشابه ریخته شود، بعید نیست توسط کودک نوشیده شود. به پدران و مادران توصیه میشود که داروها را در قفسههای قفل دار و جایی بلندتر از دسترس کودکان قرار دهند. یک اشتباه شایع این است که بعضی میپندارند داروهای تقویتی خطر جدی ندارند، اما همیشه اینطور نیست. خطر بلع قرصهای آهن (داورهای خونساز) به مراتب از داروهای خوابآور بیشتر است. مسمومیت با قرص «ورونال» که نام آن از «ورا» (شهری که رمئو و ژولیت در آن به خواب ابدی رفتهاند) گرفته شده است. مرگ و میری حدود یک چهارم درصد و مسمومیت با قرص آهن حدود هشت درصد است و به این ترتیب، اگر آمار مرگ مسمومین با نفت را در نظر بگیریم، میبینیم این مسمومیت، بیشتر از نظر شیوع اهمیت دارد تا از نظر میزان مرگ و میر و شاید مرگ و میرهای سیاستهای نفتی خیلی بیش از مسمومیت با آن باشد.
نفت سفید و هیدروکربورهای دیگر منزل و بنزین اتومبیل از نظر سمشناسی، چه به صورت خوراکی و چه به صورت استنشاقی و یا تماس با پوست و مخاط، آثار سمی ایجاد میکنند که سمیت مزمن آن مورد نظر ما نمیباشد و آنچه در درجه اول با آن سروکار داریم، مسمومیت حاد در کودکان است. نفت سفید به صورت خوراکی یا وارد شدن در مجاری تنفسی (به علت غرق شدن در مخزن نفت)، حدود یک سانتیمتر مکعب به ازای هر کیلو وزن بدن میتواند منجر به مسمومیت مرگبار شود و این سمیت از نظر بالینی، دو نوع علامت ایجاد میکند. علائم تنفسی شامل تحریک ریه و برونش است که به هنگام بلع یا استفراغ مجاری تنفسی به سهولت با نفت آغشته میشود، زیرا نفت کشش سطحی ناچیزی دارد و بسیار سریعالحرکت است، به گونهای که یک قطره آن سطح بسیار وسیعی را میپوشاند و به همین طریق نیز سطح ریه به سرعت به آن آغشته، دچار تحریک میشود.
تنگی نفس، سرفه، خلط خونی و ورم ریه که منجر به نارسایی تنفسی و مرگ میشود، تابلوی اصلی این مسمومیت به شمار میرود و سیستم عصبی نیز در مسمومیت حاد، به ویژه با مقدار زیاد سم، دچار تضعیف میشود. ضعف، خوابآلودگی، حالت اغما و تشنج، علایمی هستند که به علت ضعف سیستم عصبی مرکزی، عارض میشود.
تشخیص مسمومیت با نفت درحالت حاد – حتی توسط مادری که کودک را به بیمارستان میرساند – بسیار ساده است و با بو کردن دهان طفل، شکی در تشخیص باقی نمیماند. اما تشخیص مسمومیت مزمن، دشوار و در حد پزشک متخصص است که مورد بحث ما نیست و تنها به این نکته اشاره میکنیم که گرفتاریهای مغز استخوان – که مسئول خونسازی یعنی تولید گلبولهای سفید و قرمز و پلاکتهاست – در مسمومیت مزمن نفت، امکان دارد. امیدواریم والدین با این آگاهی بیشتر و شناختن خطرات نفت برای فرزندانشان، از این مسمومیت جلوگیری به عمل آورند و در نظر داشته باشند که همیشه پیشگیری سادهتر و کمخرجتر از درمان است و نتایج بهتری نیز دارد.
اگر کودکی نفت خورد، چه کنیم؟
اگر خدایی نکرده غفلتی رخ داد و طفلی نفت آشامید، پیش از رساندن کودک به مرکز درمانی و اقدامات پزشکی، به نکات زیر توجه کنید:
۱- دهان، بینی و پوست کودک را پاک کنید و با شست و شوی پوست و تعویض لباسهای آلوده او از جذب بیشتر نفت جلوگیری کنید.(مشاور کودک)
۲- به هیچ وجه دستپاچه نشوید، زیرا اگر بتوانید بر اعصابتان مسلط شوید، فرصت دارید تا ایجاد ضایعات ریوی و بروز خطرات جدی، کودک را به مرکز درمانی ببرید و به کاردان مسمومیت بسپارید.
۳- از ایجاد استفراغ اکیدا بپرهیزید، زیرا به هنگام استفراغ، نفت از لوله گوارش وارد مجاری تنفسی میشود و وضع بیمار را وخیمتر میسازد.
۴- اگر طفل دچار مسمومیت شدید باشد، بهتر است در بیمارستان بستری شود و زیر نظر پزشکان باشد، زیرا عوارض مهلک، ساعتها بعد بروز میکند و پزشکان قادرند با بسیاری از مخاطرات این مسمومیت مبارزه کنند و جان کودک را نجات دهند. عوارض عفونی ریه که در این مسمومیت مسئول بیشتر خطرات جانی است، به کمک آنتیبیوتیکهایی که در بیمارستان تجویز میشود، قابل درمان است.
کودکان زیر ۵ سال، پرخطرترین گروه سنی از نظر بروز مسمومیت هستند. برخلاف بزرگسالان که مسمومیتها در خیلی موارد عمدی است در کودکان همیشه مسمومیتها اتفاقی و بیشتر ناشی از سهل انگاری بزرگسالان است. کودکان خردسال ممکن است هر چیزی را به دهان ببرند. این عمل بخشی از آموزش و درک این گروه سنی از محیط اطرافشان است در واقع کودکان نوپا بیشتر از همه حسها از حس چشایی استفاده میکنند. آنها به طور معمول هر چیز را به دهان میبرند تا بفهمند آن چیز چیست. این عمل زمینهساز بروز مسمومیت است، به همین دلیل والدین باید مطمئن باشند که کودکان به مواد سمی دسترسی ندارند.
عمدهترین موارد مسمومیت در کودکان در اثر خوردن داروها، مواد شیمیایی و محصولات خانگی مانند، مواد آرایشی بهداشتی، فرآوردههای شوینده، سفیدکننده و لوله بازکن، لاک پاک کن (استون) و گیاهان آپارتمانی سمی بوده است. برای همین همواره توصیه میشود در هنگام استفاده از محصولات شیمیایی و پاککننده اگر چنانچه مجبور شدید به زنگ درب ورودی و یا تلفن جواب دهید، هرگز از کودک خود چشم برندارید. مسمومیت اتفاقی با نفت یکی از مواردی است که در کودکان دیده میشود. مسمومیت در اثر بلع نفت در کودکان بسیار خطرناک است. در صورت بلع نفت توسط کودک هر چه سریعتر او را به نزدیکترین مرکز درمانی منتقل نمایید. برای جلوگیری از وقوع چنین اتفاقاتی، موادی مانند نفت و بنزین را باید در ظرف اصلی آنها نگهداری کرد و از ریختن این مواد داخل ظروف مربوط به فرآوردههای خوراکی و نوشیدنی مثل نوشابه جدا پرهیز کرد.
منبع: مقالات کانون مشاوران ایران
مشاوره در برترین مراکز مشاوره مورد تایید کانون مشاوران ایران