توسط تمامی اشکال حیاتی برروی کره زمین دراثریک چرخه نوروتاریکی تکامل یافته اند.چرخش زمین به دورمحورخود ،مولد یک تناوب ۲۴ ساعته می باشد.یکی ازانواع کرونوبیولوژی ،ریتم های شبانه روزی می باشد که تحت عنوان ریتم های CIRCADIAN نامیده میشوند.واژهcircadian ازدوقسمت لاتین یکی circa به معنی حدود وdies به معنی روز ریشه گرفته است.
ریتم های بیولوژیک چیست
ریتم سرکادین: به کلیه تغییرات رفتاری وبیولوژیک انسان دریک دوره زمانی ۲۴ ساعته رخ میدهند اطلاق می گردد.درصورت فقدان نشانه های نوری بیرونی، یک شبانه روز بیولوژیک وجود دارد که توسط هسته سوپراکیاسماتیک SUPRACHIASMATIC NUCLEUS که درقسمت جلویی هیپوتالاموس قراردارد تعیین میشود که طول زمانی آن درحدود ۲۴٫۸ ساعت است،یعنی به میزان ده دقیقه وچهل وهشت ثانیه طولانی تراز۲۴ ساعت می باشد.میزان نوردریافتی درروزوشب را نشانه های مانی Zeitgeber می نامند .قابل اعتماد ترین عامل بیرونی برای تنظیم ریتم سرکادین تغییرات روشنایی مرتبط با تناوب شب وروز توسط خورشید وماه می باشدوباید توجه داشت که درشبهایی که ماه دربدرکامل است،میزان نورساطع شده ازآسمان پنج برابرشبهایی است که ماه دیده نمی شود.
برای شناسایی تغییرات شدت نوربه یک کانون گیرنده نورکه درچشم ها قراردارد ویک تنظیم کننده مرکزی که همان هسته سوپراکیاسماتیک SCN است نیازداریم.ساعت سرکادین منشا بسیاری ازریتم ها می باشد، ازجمله ریتم های رفتاری، دمای مرکزی بدن،خواب،تغذیه وسطوح هورمونهای درون ریز.
هورمون ملاتونین Melatonin یکی ازآن هورمونهاست که سطح سرمی آن درشب افزایش می یابد ودرطول روز به سطح پایه می رسد.ساخت این هورمون ازطریق یک مسیرعصبی که ازSCN به غده صنوبری {PINEAL }می رود ساخته می شود.
ضایعات هیپوتالاموس قدامی که دربرگیرنده هسته سوپراکیاماتیک باشد،موجب ازمیان رفتن ریتم می گردد.لازم به گفتن است که تمامی نورونهای هسته فوق دارای ریتم هستند.اسیدآمینه گلوتامات برمسیر شبکیه –هیپوتالاموس نقش اصلی دارد وپپتید فعال کننده آدنیلات سیکلازهیپوفیزی موجب تعدیل آثارگلوتامات درSCN می شود.آنتاگونیست های گیرنده گلوتامات موجب وقفه تاثیرنور برمحورسیرکادین می گردند.نوروترانسمیتر دیگری که نقش تعدیل کنندگی نوربرکارکردSCN دارد،سروتونین می باشد.
رشته های عصبی ازهسته سوپراکیاسماتیک به غده پینه آل می روند.آکسونهای نورونهای SCN که حاوی نوروترانسمیترمهاری گابا GABA هستند ازناحیه پشت هیپوتالاموس به سوی بخش اتونومیک هسته پاراونتریکولار می روند.فعالیت تونیک هسته PVN درطول روز مهارمی شود چرا که میزان فعالیت SCN بالا می باشد ولی درشب این مهاربرداشته میشود.
advanced sleep phase syndromeاختلالات ریتم سرکادین
ریتم های سرکادین دردو فرایند عمده نقش دارند:۱- همگن سازی{homeostasis } که اخیرا آدنوزین را عامل این فرآیند می دانند ۲- تنظیم ساعت سرکادین که کارش کنترل ریتم روزانه ازنظرگرایش به خواب ویا بالعکس ایجاد هشیاری می باشد. اختلالات خواب مرتبط با ریتمرهای سرکادین : دونوع شناخته شده آن عبارتنداز،سندرم دوره خواب جلوکشیده{advanced sleep phase syndrome } که با علایم اختصاری ASPS بیان می شود ونوع دیگر تحت عنوان سندرم دوره خواب تاخیری یا{Dlayed sleep phase syndrome } که اختصارا به آن DSPS می گویند.درحالت اول که اخیرا یک شکل خانوادگی ارثی اتوزوم غالب آن را شناسایی کرده اند،ریتم روزانه خواب وبیداری به میزان ۴ ساعت زودترازافرادطبیعی شروع می شود.آنهابه طورمشخص درساعت هفت ونیم بعدازظهربه خواب می روند وحوالی چهارونیم صبح به طورناگهانی بیدارمی شوند.
درنوع DSPS زمان خواب شبانه به تعویق می افتد.به غیرازبرخی ازاختلالات روانپزشکی که این حالت را ایجاد می کنند،مدرن شدن زندگی و نورپردازیهای شبانه نیزدخیل می باشد.
اختلال خلقی فصلی
دراین نوع اختلال خلقی فرد بیماردرزمان مشخصی ازسال بدون ارتباط با هرگونه استرس روانی- اجتماعی،دچارافسردگی می شود ودرزمان مشخص دیگری بهبود یافته ویا دچارخلق بالا می شود.معمولا شروع افسردگی دراواخرپاییز واوایل زمستان است ودراواخرفصل بهارواوایل تابستان برطرف می گردد.این نوع افسردگی دارای ویژگیهای خاصی است نظیرپرخوری و افزایش وزن ،پرخوابی،حساس ترشدن نسبت به طرد ازسوی دیگران،احساس لوله سربی دراندامها وبویژه هوس زیاد برای شیرینیجات.
شیوع این نوع افسردگی درحدود چهارالی نه درصد است وشیوع درخانم ها چهاربرابرمی باشد.درمان استاندارد آن نوردرمانی است که روزانه به مدت ۴۵ تا ۹۰ دقیقه درمعرض نورسفید با شدت تابش ۵۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ لوکس قرارمی گیرند.البته داروهای ضدافسردگی ازدسته مهارکننده های مونواکسید از نیزتجویزمی گردد.
مسافرت های هوایی وکارهای شیفتی
مسافرت های هوایی برفرازنواحی زمانی متعدد موجب اختلال در ریتم سرکادین می شود.درمسافرت به شرق یکنوع جلوافتادگی ریتم اتفاق می افتد که درمسافرت به غرب برعکس است.
تحقیقات نشان داده است که زنانیکه درشیفت شب کارمی کنند درمعرض خطرقابل توجهی برای ابتلا به سرطان پستان می باشند.زنانیکه به عنوان میهمانداران هواپیما کارمی کنند بیشتربه سرطان پستان مبتلا می گردند.
همچنین تحقیقات نشان داده است که فاکتورهای خطرسازبیماریهای قلبی –عروقی نظیرچاقی،افزایش سطح کلسترول ،بالا رفتن میزان تریگلیسیرید ها وپایین بودن میزان HDL درمیان افرادیکه بطورشیفتی یا شب کارهستندشایع تراست.
مسایل شناختی
اخیرا تمایل روزافزونی نسبت به آثارمتقابل ریتم های سرکادین وپردازش های شناختی دیده میشود.مثلا دریک بررسی برروی دانش آموزان به این نتیجه رسیده اند که آنهاییکه دردوران استرس بالا بیشتربرروی هیجانات واضطراب خود تمرکزمی کنند،بیشتردچاراختلال خواب میشوند ومدت زمان خواب شبانه آنها کاهش می یابد.
رابطه داروها با ریتم های سرکادین
مطلب جالب توجه آن است که متغیرهای مربوط به کارکرد داروها نظیر توانایی جذب داروها،توزیع آنها ،متابولیزم آنها و میزان دفع داروها ازبدن درساعات متفاوت شبانه روز فرق می کند.علت این امراثرریتمهای سرکادین برتغییرات روزانه PH معده، میزان تحرک سیستم گوارشی،میزان فیلتراسیون گلومرولهای کلیوی و میزان چسبناکی {Viscosity } غشاها.
نحوه زمان بندی عادتی غذا خوردن نیزبرمیزان کارایی داروها موثراست.توجه به ساعت خاص تجویز داروها بخصوص درمورد داروهای ضد سرطان مهم می باشد.به عنوان مثال تجویز داروی cisplatin درشب به مراتب مفیدترازتجویزروزانه آن است.
پیرشدن سلولی و نقش ریتم های بیولوژیک:
بطورکلی با بالا رفتن سن دوره های سرکادین کوتاهترمی شود ویک حالت جلوافتادگی ریتمها مشاهده می شود،بطوری که سالمندان زودتربه بسترمی روندوزودترهم بیدارمی شوند.تحقیقات نشان داده است که محرومیت ازخواب شبانه دردرازمدت منجربه پیری سلولی واختلال حافظه می شود.
منبع:مرکز مشاوره ستاره ایرانیان
